Ten artykuł jest częścią cyklu Wiedza o języku dotyczącego słowotwórstwa. Z poprzedniego wpisu Jak ugryźć słowotwórstwo i pisać poprawnie mogłeś/łaś się nauczyć:

+ podstawowego nazewnictwa związanego ze słowotwórstwem,

+ jak odróżnić przedrostki od przyrostków oraz wrostków.

Natomiast z dzisiejszego wpisu dowiesz się:

+ jakie są typy oraz kategorie słowotwórcze,

+ jakie są słowotwórcze środki stylistyczne i do czego służą

Kategoria słowotwórcza

Co łączy kotka, domek oraz kwiatek?

Oprócz tego, że najczęściej występują na rysunkach dzieci?

Choć na pierwszy rzut oka może wydawać się to niemożliwe – mają one wspólne znacznie, wskazują bowiem na „coś małego” (poprzez sufiks -ek). Te trzy wyrazy: kotek, domek, kwiatek należą do tej samej kategorii słowotwórczej, a czym ona jest?

Kategoria słowotwórcza to grupa wyrazów pochodnych, które mają takie samo lub podobne znaczenie ogólne (strukturalne).

W skład tej samej kategorii słowotwórczej mogą wchodzić wyrazy utworzone od różnych części mowy za pomocą różnych formantów, np. wyraz „kawiarnia” utworzony został od rzeczownika „kawa” za pomocą sufiksu – arnia, z kolei słowo „jadalnia” powstało od czynności „jadać” za pomocą sufiksu – alnia. Do najbardziej charakterystycznych kategorii zaliczymy kategorie rzeczowników, wśród których możemy wyróżnić:

1)  takie, które mają takie samo znacznie jak wyraz podstawowy, np.

– nazwy abstrakcyjne cech, np. czułość – „ktoś jest czuły”,

– nazwy czynności i stanów, np. czytanie – „to, że się czyta”,

2) takie, które mają zmodyfikowane znaczenie, np.

– nazwy żeńskie utworzone od rzeczowników męskich, np. aktorka – „kobieta aktor”,

– nazwy zdrobniałe i pieszczotliwe, np. kotek – „mały kot”,

– zgrubienia, np. gmaszysko – „duży nieprzyjemny gmach”,

3) takie, które różnią się znaczeniem od wyrazu podstawowego, np.

– nazwy wykonawców czynności, np. czytelnik – „ten, kto czyta”,

– nazwy nosicieli cech, np. pomocnik – „ten, kto pomaga”,

– nazwy narzędzi, np. pisak – „to, czym się pisze”,

– nazwy miejsc, np. kwiaciarnia – „tam, gdzie sprzedaje się kwiaty”,

– nazwy mieszkańców, np. Litwin – „mieszkaniec Litwy”.

Typy słowotwórcze

Kategoria słowotwórcza może się składać z kilku typów słowotwórczych.

Typ słowotwórczy to wyrazy należące do tej samej kategorii słowotwórczej, mające wspólne znaczenie, powstałe za pomocą tego samego formantu.

Dla przykładu: w skład kategorii nazw wykonawców czynności wchodzą m.in.: typ słowotwórczy rzeczowników odczasownikowych z sufiksem -acz, np. biegacz; typ słowotwórczy rzeczowników odczasownikowych z formantem -nik, np. pracownik; typ słowotwórczy rzeczowników odrzeczownikowych z formantem -ista: barista.

Ponadto typ słowotwórczy może być:

Słowotwórcze środki stylistyczne

Neologizmy

Neologizmy, czyli nowe elementy języka: wyrazy, wyrażenia, formy gramatyczne, znaczenia i konstrukcje składniowe.  Neologizmy powstają, by nazwać wcześniej nieznaną rzecz lub czynność,  nierzadko są również tworzone na potrzeby sztuki. Słowotwórcze środki stylistyczne to nic innego, jak neologizmy utworzone przez artystów na potrzebny danego utworu, by wzmocnić efekt artystyczny. 

Wyróżniamy neologizmy:

a) słowotwórcze – powstają od istniejących wyrazów (zarówno polskich jak i obcych) za pomocą polskich formantów, np. zmywać – zmywarka,

b) znaczeniowe (semantyczne) – nadają istniejącemu wyrazowi nowego znaczenia, np. wieża (budowla) – wieża (zestaw do odtwarzania muzyki),

c) artystyczne (poetyckie, stylistyczne) – wyrazy wymyślone przez artystę na potrzeby swojego utworu, np. „Muzo Natchniuzo” (M. Białoszewski, „Namuzowywanie”),

d) zapożyczenia – wyrazy przejęte w całości lub części z innego języka, np, weekend, komputer,

e) frazeologiczne – nowe związki frazeologiczne, np. pirat drogowy.

Ten wpis jest kontynuacją serii Wiedza o języku, w której ukazały się już następujące artykuły:

1. Zasady pisowni wyrazów z „ó” i „u”

2. Zasady pisowni wyrazów z „rz” i „ż„

3. Zasady pisowni wyrazów z „ch” i „h”

4. Pisownia „nie” razem i oddzielnie

5. Pisownia „-by” z różnymi częściami mowy